حاج مالک، کتاب، کتابی دربارة خاطرات غلامرضا مالکی، از فرماندهان مهندسی - رزمی لشکر ۱۷ علی بن ابیطالب(ع) در جنگ عراق با ایران، به نویسندگی محمدعلی نظیری.
محمدعلی نظیری ۲ دی ۱۳۷۰، در شهر اراک* زاده شد. او دانش‌آموختة کارشناسی رشتۀ مکانیک ماشین‌های کشاورزی در دانشگاه اراک و کارشناسی ارشد مکانیک بیوسیستم از دانشگاه لرستان است. او از ۱۳۹۶ ش، کار مصاحبه و تدوین تاریخ شفاهی را در دفتر تاریخ شفاهی شهید شاملو، زیرمجموعة حسینیه تهران، با ناصر شفیعی، مجید مالکی و محمود خدابخشی شروع کرده است. ازجمله آثار او کتاب حاج مالک (1402 ش)، موسای عزیز (1401 ش) و تحقیق و تدوین اطلس انقلاب اسلامی است (نظیری).
مجید مالکی، محقق کتاب، ۲۶ آذر ۱۳۶۷ در اراک زاده شد. او پژوهشگر و نویسنده و دانش‌آموختۀ مدرک کارشناسی ارشد علوم اجتماعی است. از ۱۳۹۳ ش، در حوزة تاریخ شفاهی و خاطره‌نگاری شهدا و دفاع مقدس فعالیت داشته و کتاب ده قهرمان را تألیف و محقق کتاب حاج مالک بوده است (مالکی، مجید).
غلامرضا مالکی، زادة ۱۳۳۰ ش، در شهرستان الیگودرز از توابع استان لرستان است. او از کارکنان پیشین کارخانۀ ماشین‌سازی اراک* است که پس از پیروزی انقلاب اسلامی به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی اراک* پیوست. با آغاز جنگ تحمیلی (31 شهریور ۱۳۵۹)، ضمن اعزام به جبهه، در رستة مهندسی رزمی لشکر ۱۷ علی بن ابیطالب(ع) به فعالیت مشغول شد. او بهسبب سابقة صنعتی و دانش فنی، مسئولیت‌های طراحی و اجرایی پروژه‌های مهندسی رزمی را بر عهده گرفت. در ادامه، در ۱ اسفند ۱۳۶۲، مسئولیت دفتر طرح و تحقیقات مهندسی رزمی سپاه نیز به وی سپرده شد. او در دوران جنگ ایران و عراق درمجموع چهل ماه در جبهه حضور داشته و در شانزده عملیات شرکت کرده است. پس از بازنشستگی در ۱۳۸۳ ش، و با تشکیل مجمع مهندسین دفاع مقدس در ۱۳۹۵ش، هم‌اکنون به فعالیت‌های فرهنگی مشغول است(مالکی، غلامرضا).
حاج مالک مجموعه‌ای از روایت‌های مستند غلامرضا مالکی، به روایت وی، دربارة طراحی، ساخت، اجرا و بهره‌برداری از پروژه‌های مهندسی در مناطق عملیاتی غرب و جنوب کشور است. روش گردآوری کتاب، تلفیقی از تاریخ شفاهی و مستندنگاری با استفاده از اسناد و تصاویر است که این اسناد در انتهای کتاب آورده شده است (ص ۲۴۳ - 277).
این کتاب با پیشگفتار ناشر و مقدمه‌ای از مجید مالکی آغاز می‌شود. وی در مقدمه به نقش خانوادة خود در آشنایی با خاطرات دفاع مقدس و انگیزة شخصی برای تألیف کتاب اشاره کرده است. روند نگارش اثر بر پایة ۴۳ ساعت مصاحبه با غلامرضا مالکی طی سه سال بوده است. تحقیق و گردآوری مطالب را مجید مالکی انجام داده و از ۱۳۹۹ ش، محمدعلی نظیری مسئولیت تدوین و تألیف نهایی کتاب را بر عهده گرفته است (ص ۷ - 11).
کتاب در سیزده بخش تدوین شده است که بخش اول با عنوان «نان جو قاسم»، دوران کودکی غلامرضا مالکی تا ورود به خدمت سربازی و رفتن به شهر اراک را روایت می‌کند (13 - 33 ص).
«کارخانۀ آرزوها» بخش دوم کتاب است که دربارۀ استخدام غلامرضا مالکی در کارخانة ماشین‌سازی در آذر ۱۳۵۴ تا ازدواج وی است (35 - 62).
بخش سوم با عنوان «اسلحههای پنهان»، به پیروزی انقلاب اسلامی، تشکیل کمیتۀ انقلاب اسلامی اراک* و تشکیل سپاه پاسداران انقلاب اسلامی اراک* در ۱۳۵۸ ش، اشاره دارد (ص ۶۳ - 69) و صفحات پایانی آن روایت مسئولیت راوی در آموزش نیروهای سپاه اراک، همکاری او با رحیم آنجفی* و غلامرضا غفاری در برگزاری دورههای آموزشی؛ همچنین، اعزام به جبهه و تشکیل ستاد امداد جبهههای جنگ در ۵ بهمن ۱۳۶۷، در دروازه تهران شهر اراک است (ص ۶۳ - 76).
مهم‌ترین موضوع در بخش چهارم کتاب، با عنوان «مهندس تازهکار»، اعزام غلامرضا مالکی در ۲۰ تیر ۱۳۶۰، در سمت نیروی مهندسی ماشین‌سازی به اهواز و فراگیری آموزش کار با بولدوزر و احداث خاکریز و سنگر در دفتر فنی - مهندسی جنگ است و در ادامه، نخست روایت اجرای کارهای مهندسی ساخت سنگر و احداث خاکریز در منطقة عملیاتی صالح مُشَطَّت (از توابع بخش فتح‌المبین شهرستان شوش در استان خوزستان) است؛ سپس، به عملیات‌هایی اشاره دارد که راوی در آن حضور داشته است، ازجمله: عملیات در محور کرخه‌کور (نزدیکی شهر حمیدیه، ۲۵کیلومتری شمال غرب اهواز در استان خوزستان) و شناسایی منطقه، احداث خاکریز و طراحی برجک برای لودرها؛ عملیات تپههای الله‌اکبر(کوهی در محدودۀ شهرستان دشت آزادگان در فاصلة دهکیلومتری شمال سوسنگرد) اجرای کارهای مهندسی عملیات و احداث خاکریز و جاده‌سازی؛ عملیات ثامن‌الائمه (5 مهر ۱۳۶۰)، باهدف شکستن حصر آبادان، در شمال آبادان (غلامرضا مالکی بهسبب بیماری در این عملیات شرکت نکرد)؛ عملیات طریق‌القدس (8 آذر ۱۳۶۰)، باهدف آزادی بستان در منطقة عمومی شرق - غرب شهرستان سوسنگرد منطقۀ عمومی بُستان؛ و عملیات فتح‌المبین (2 فروردین ۱۳۶۱)، در غرب دزفول و شوش و منطقۀ غربی رود کرخه شامل امور مهندسی، استقرار نانواها و حل مشکل آذوقه نیروها (ص ۷۹ - 100).
بخش پنجم کتاب با عنوان «خاکریزهای خَیِّن»، روایتی از اجرای طرح‌های مهندسی مربوط به عملیات بیتالمقدس (10 اردیبهشت - 3 خرداد ۱۳۶۱) و بازگویی پنج مرحلة این عملیات است (ص ۱۰۳ - 112).
«کام تلخ» که بخش ششم کتاب است دربارۀ تشکیل واحد مهندسی در تیپ ۱۷ علی بن ابیطالب(ع)؛ راه‌اندازی واحد مهندسی در اراک؛ برگزاری نخستین دورة آموزش مهندسی رزمی در شرکت هپکو اراک*؛ و عملیات رمضان (22 تیر ۱۳۶۱، باهدف فتح بصره ) است (ص ۱۱۶ - 125).
«جادة محرم» بخش هفتم است که از تجهیز مهندسی تیپ ۱۷ قم با استفاده از کمکهای مردمی؛ شروع عملیات محرم (10 - 20 آبان ۱۳۶۱) با مشارکت سپاه و ارتش در منطقة دهلران و موسیان در استان ایلام (ص ۱۲۷ - 141)؛ و کمک به بخش مهندسی لشکر ۲۵ کربلا یاد شده است (ص ۱۳۸ - 142).
بخش هشتم با نام «داغ رحیم» پایانیافتن عملیات محرم در آبان ۱۳۶۱؛ شهادت احد حسینی و انتخاب غلامرضا مالکی، در جایگاه مسئول مهندسی لشکر ۱۷ (ص ۱۴۳ - 152)؛ برگزاری دورۀ تخریب در تیر ۱۳۶۲، به همت وی در پادگان الله‌اکبر اسلامآباد غرب؛ عملیات گسترده والفجر ۴ (27مهر - 30 آبان ۱۳۶۲) در سلیمانیۀ عراق و ورود راوی در سمت مسئول مهندسی لشکر علی بن ابیطالب(ع) به منطقة سرپل ذهاب با همراهی رحیم آنجفی؛ شروع عملیات والفجر ۴ (ص ۱۴۴ - 146)؛ شهادت رحیم آنجفی؛ و پایانیافتن عملیات والفجر ۴ با تصرف درّۀ شیلر و شهر پنجوین را بازگو می‌کند (ص ۱۴۶ - 152).
نویسنده در بخش نهم کتاب با عنوان «تثبیت جزیره» از تثبیت جزیرة مجنون با همکاری قرارگاه ارتش، جهاد، سپاه و نیروی مهندسی؛ ساخت سیل‌بند و قراردادن فرشِ نی‌های حصیری در جلوی خاکریزها (ص ۱۵۳ - 168)؛ شروع عملیات گرفتن جزیرة مجنون در ۳ اسفند ۱۳۶۲، بهسبب موقعیت تجاری (وجود پنجاه حلقه چاه نفت)؛ ساخت پل خیبر با کوشش ماشین‌سازی اراک در ۴۵ روز؛ احداث جادة پانزده کیلومتری سید‌الشهدا(ع)؛ تثبیت جزیره باوجود حملة ارتش عراق و پمپاژکردن آب بهسمت جزیره برای جلوگیری از ورود نیروهای ایرانی (ص ۱۵۴ - 161)؛ و حملة ارتش عراق و ورود آب و عقب‌نشینی نکردن نیروهای ایرانی با راه‌حل سیل‌بند می‌گوید (ص ۱۶۱ - 168).
«صنعت در جنگ» بخش دهم کتاب است که راوی ایجاد واحد‌های طرح تحقیقات در استان‌ها، معرفی غلامرضا مالکی در سمت مسئول طرح و تحقیقات سپاه اراک و طرح‌های اجرایی آن (ص ۱۶ - 196)؛ اجرای پروژه‌های واحد مهندسی رزمی، در برابر فعالیت‌های مهندسی و تجهیزات عراق (ص ۱۷۲)؛ طرح‌های اجراشده ازجمله: طرح تونل بادی لاستیکی برای مقابله با نهرهای ساکن، طرح فرش باتلاقی، پخت و انبار آجر برای مقابله با باتلاق، طرح ساخت مین‌کوب، دستگاه مینروب و ... (ص ۱۷۲ - 182)؛ اجرای طرحها در زمینة مهندسی و صنعت در جبهه در کنار مدیریت پروژه‌های طرح تحقیقات اراک شامل پل بیلی به دستور علی صیاد شیرازی، فرمانده نیروی زمینی ارتش (تاریخ شهادت: ۲۱ فروردین ۱۳۷۸)، طرح ساخت مینهای دریایی با دستور تحقیقات دریایی سپاه (ص ۱۸۲ - 187)؛ انتخاب غلامرضا مالکی به سمت مسئول طرح‌های مهندسی جنگ قرارگاه خاتمالانبیا(ص) سپاه؛ مسئولیت راه‌اندازی طرح تحقیقات دو استان لرستان و اصفهان در ۱۳۶۴ ش؛ و انتخاب وی در سمت مأمور قرارگاه دریایی نوح(ع) و شروع پروژه‌های مهندسی را روایت می‌کند (ص ۱۸۸ - 196).
بخش یازدهم کتاب با عنوان «جنگ تنبهتن در کانال ماهی»، شروع عملیات کربلای ۴ (3 - 5 دی ۱۳۶۵) و شکست در این عملیات؛ عملیات کربلای ۵ (19 دی - 7 بهمن ۱۳۶۵)، آزادی شلمچه و جزیرة بوارین، دریاچة بوبیان و کانال ماهی (ص ۱۹۷ - 204)؛ مأموریت راوی در لشکر مهندسی ۴۲ قدر؛ اتمام عملیات کربلای ۵ در ۴۵ روز و شهادت شماری از مسئولان و فرماندهان لشکر ۴۲ قدر و سایر لشکرها ازجمله، شهادت حسین خرازی فرمانده لشکر امام حسین(ع) را بیان می‌کند (ص ۱۹۸ - 203).
بخش دوازدهم با عنوان «گهوارهای در دل آب» دربارۀ مباحثی چون انحلال طرح تحقیقات سپاه و تشکیل جهاد خودکفایی در میانۀ سال ۱۳۶۶ ش، انتخاب غلامرضا مالکی در سمت مسئول مهندسی ستاد فوریتهای جنگ قرارگاه نجف در کرمانشاه (ص ۲۰۵ - 226)؛ شروع و پایان عملیات در حلبچه، ادامة طرحها در قرارگاه نجف، افزایش درخواست ساخت تله‌کابین و تأسیس «کارگاه کشمیر» در کرمانشاه است (ص ۲۰۶ - 215).
«اینجا هم جنگ است» بخش سیزدهم کتاب، به پایان جنگ؛ بازگشت غلامرضا مالکی به ماشین‌سازی در جایگاه مدیر پروژهها؛ رحلت امام خمینی (ره)؛ بازنشستهشدن وی در ۱۳۸۳ ش (ص ۲۲۷ - 242)؛ طرحهایش در کارخانة ماشین‌سازی (ص ۲۲۸ - 234)؛ دعوت مسئولان قرارگاه دریایی نوح(ع) باهدف تأمین امنیت جزایر تنب بزرگ و کوچک؛ ادامة فعالیتهایش در زمینة فرهنگی ازجمله: تشکیل نشست‌های مختلف در باب تشدید جنگ در سوریه و اعزام نیروهای مهندسی؛ تشکیل مجمع مهندسان دفاع مقدس در ۱۳۹۵ ش، به‌سرپرستی حسین باقری و انتخاب راوی در سمت مسئول جمع‌آوری فعالیت‌های مهندسی دفاع مقدس در اراک اختصاص دارد (ص ۲۳۵ - 242).
این کتاب در ۱۴۰۲ ش، ازسوی انتشارات راه‌یار در قطع رقعی، با شمارگان ۱۰۰۰ نسخه منتشر شده است.
مآخذ: مالکی، غلامرضا، حاج مالک: خاطرات شفاهی غلامرضا مالکی یکی از فرماندهان مهندسی لشکر ۱۷ علی بن ابیطالب(ع)، به کوشش محمدعلی نظیری، تهران: راه‌یار، ۱۴۰۲ ش؛ مالکی، مجید (محقق کتاب)، مصاحبه با نویسنده، ۱۹ خرداد ۱۴۰۴؛ مالکی، غلامرضا، (راوی کتاب)، مصاحبه با همو، ۲۰ خرداد ۱۴۰۴؛ نظیری، محمدعلی (نویسنده کتاب)، مصاحبه با همو، ۲۰ خرداد ۱۴۰۴.
/معصومه یحییبیگی/